در این نوشتار قصد داریم به معرفی هنر سنگ تراشی یا حجاری بپردازیم. حجاری هنری است که به ساخت، برش و تراش سنگ به ابعاد دلخواه و نقش انداختن بر روی آن می پردازند. سنگ‌ها به دلیل شخصی و مقاومت بالایی که دارند، به عنوان ماده اولیه حجاری شناخته می‌شوند. قدمت این هنر به قرن‌‌ها قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد و به عنوان یک هنر قدمت‌دار به شمار می‌آید.

حجاری یا سنگ تراشی چیست؟

حجاری به معنای بیرون آوردن یک اثر هنری ظریف از دل یک تخته سنگ زمخت و بی جان است.  این هنر که هنری بسیار ماندگار و مقاوم است، در ابعاد و شکل های مختلفی ساخته می‌شود. سنگ تراشی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای جهان و ایران محسوب می‌گردد. از آنجا که سنگ‌ها در انواع گوناگون، جزء اولین ابزارهای در دسترس انسان بود،  این هنر از قرن‌ها پیش شکل گرفته و به کار گرفته می‌شده است. از حجاری برای تزئین دیوارهای مساجد، سر ستون‌های ساختمان، آرامگاه‌ها،  تابلوهای تزیینی و مهره‌های شطرنج و غیره استفاده می‌کنند.

معرفی ابزار و تجهیزات حجاری

امروزه برای اجرای هنر سنگ تراشی ، سنگ های تزیینی قیمتی، از ابزار و تجهیزات مدرن و جدیدی استفاده می‌کنند. برخی از این ابزار بسیار کاربردی هستند که لازم است با اسامی آنها آشنا شوید.

• دستگاه برش
• دستگاه تراش الماسه
• دستگاه سنباده
• دستگاه پرداخت
• دستگاه فرز
• دستگاه براق کننده
• مته الماسه جهت ایجاد طرح روی سنگ
• تجهیزات حفاظتی مانند عینک و گوشی

ویژگی‌های سنگ برای حجاری

سنگ‌ها به دلیل داشتن ویژگی‌ و مزیت‌های زیادی که دارند، در آثار و صنایع دستی بسیار به کار گرفته می‌شوند. در ایران نیز  سنگ‌های متنوع با طرح و سایزهای مختلف پیدا می‌شود که هر کدام با توجه به شکل و جنس خود در جای خاصی به کار برده می‌شوند و برای کار مخصوصی استفاده می‌گردند. ویژگی‌های هر سنگ از روی استحکام آن، رنگ، شفافیت، رگه، سختی و شکست آن مشخص می‌شود. سنگ‌ها به دلیل ساختاری که دارند، رنگ پذیر نیستند و فقط می‌توان آنها را به صورت موقت رنگ کرد. این مورد در هنر سنگ تراشی نیز نکته بسیار مهمی است.

نحوه ساخت اشیای سنگین در هنر سنگ تراشی

برای ساخت اشیا سنگی در ابتدا سنگ را به اندازه تقریبی محصولی که قرار است تولید شود، برش ‌می‌دهند. بعد از آن با تیشه طرح شیء مورد نظر را روی سنگ در می‌آورند و سپس با قلم‌های فلزی درشت، داخل آن قسمت را خالی می‌کنند. بعد از خالی شدن با قلم‌های کوچکتر به پرداخت آن می‌پردازند و در آخر برای صیقلی و صاف کردن سطح بیرونی،  از سوهان یا سنگ سنباده استفاده می‌کنند.

در حال حاضر افراد معدودی وجود دارند که از شیوه قدیمی برای سنگ تراشی استفاده می‌کنند. اما امروزه برای انجام عملیات حجاری از دستگاه‌هایی شبیه به اره‌های چوب‌بری استفاده می‌شود. دستگ‌اه‌های سنگ تراشی به کمک یک کمانه حرکت می‌کنند. زه این دستگاه به دور یک محور چوبی که با قیر به سنگ متصل شده است، قرار دارد. این موضوع به صنعتگر این امکان را می‌دهد که با جلو و عقب کردن کمانه، روی بیرونی سنگ پرداخت انجام دهند. از این دستگاه برای ساخت دیزی‌های بدون دسته، گلدان، قاب عکس، سرویس‌های رومیزی و اداری نرده و غیر استفاده می‌کنند.

هنر سنگ تراشی در عصر جدید

امروزه شهرهای قم و مشهد دو مرکز اصلی سنگ تراشی محسوب می‌شوند. در این دو شهر عده‌ای از مردم در مراحل مختلف استخراج سنگ، سنگبری، سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ اشتغال دارند. سنگ تراشان شهر قم از سنگ آلاباستر یا سنگ سفید برای تولید محصولات خود استفاده می‌کنند. محصولات سنگی شهر قم که با سنگ سفید ساخته می‌شوند، شامل شمعدان، گلدان، سینی، کاسه، پایه آباژور، تابلو، چراغ خواب، مجسمه و غیره در ابعاد گوناگون می‌باشد. سنگ تراش‌ها در مشهد از سنگ‌های مرمر، نسوز، سیاه، زرد، قرمز و سفید در ساخت ظروف سنگی به کار می‌برند. مصرف سنگ سیاه در شهر مشهد به علت ارزانی و نقش پذیری آن است. نزدیک به ۷۰ درصد سنگ تراش‌ها از رنگ سیاه استفاده ‌می‌کنند.

کاربرد هنر سنگ تراشی

سنگ تراشی در بخش‌ها و قسمت‌های مختلفی به کار برده می‌شود و کاربردهای گوناگونی از این هنر می‌توان داشت. از این کاربردها می‌توان به کاربرد در ساخت سنگ معرق ساختمانی، سنگ انگشتر، ساخت سنگ قبر و ظروف سنگی اشاره کرد.

سنگ انگشتر

هنر تبدیل سنگ‌های معدنی و سنگ‌های قیمتی به سنگ انگشتر و در نهایت تبدیل آنها به زیورآلات، گوهرتراشی است که به نوعی همان سنگ تراشی می‌باشد. این هنر علاوه بر اینکه سود زیادی را با خود به همراه دارد، به دلیل داشتن جذابیت خاص علاقمندان زیادی را نیز به خود جذب می‌کند. به عبارتی دیگر می‌توان گفت سنگ‌ها روح زیورالات فلزی هستند و به آنها جان و جلوه می‌دهند. سنگ‌های قیمتی هر کدام نام و خصوصیات ویژه‌ای دارند.

سنگ قبر

سنگ تراش قبر نیز با هنر سنگ تراشی که دارد، طرح‌های سنگ قبر را ایجاد می‌کند و به آن زیبایی و جلوه می‌بخشد. سنگ تراش‌های سنگ قبر هم مانند بقیه از هنر خود استفاده کرده و بسیار خلاق و هنرمند هستند. اما متاسفانه در جامعه ما به چشم هنرمندانه به آن‌ها نگاه نمی‌شود.

ظروف سنگی

اطلاعاتی که باستان شناسان در حال حاضر در اختیار ما قرار می‌دهند، بیانگر این موضوع است که استفاده از ظروف سنگی و حکاکی بر روی این ظروف به ۲۳۰۰ سال قبل از میلاد بر می‌گردد. این هنر نیز مانند سایر هنرها اصول خاص خود را دارد. همانطور که می‌دانید ساخت ظروف سنگی که یک هنر است، به تجربه سعی و تلاش بسیاری احتیاج داشته و نیازمند علاقه می‌باشد. امروزه از ظروف سنگی به عنوان ظروف تزئینی و دکوری نیز استفاده می‌شود، که بسیار زیبا و خاص هستند.